یبوست،پیشگیری، تشخیص و درمان
جریان تشکیل مدفوع
در جریان هضم غذا در دستگاه گوارش، مواد مفید و قابل استفاده در روده کوچک جذب میشود و بخش ناچیزی بصورت غیر قابل جذب، وارد روده بزرگ میشود. این بخش غیر قابل جذب شامل مواد فیبری (پلیساکاریدهای موجود در غشاء سلولهای گیاهی) بوده و منشاء آنها، دانه غلات و حبوبات است. در روده بزرگ عمدتا آب و املاح جذب می شود و در یک فرد سالم معادل ۴۰۰-۲۰۰ گرم مدفوع در ۲۴ ساعت دفع میشود. حدود ۷۵ درصد وزن مدفوع آب است و ۲۵ درصد دیگر، مواد جامد است. محتویات مواد جامد مدفوع از لاشه میکروبها و مواد فیبری تشکیل شده است، بنابراین وزن و قوام مدفوع در هر فرد بستگی به میزان آب موجود در آن و حجم مواد فیبری دارد. در کودکان نیز، این مکانیسم برای تولید مدفوع وجود دارد لذا کودکانی که از مواد غذایی با فیبر بالاتر استفاده می کنند مدفوع نرمتر و دفع راحتتری دارند.
تعریف یبوست
اگر کودکی تاخیر یا اشکال در دفع به مدت دو هفته یا بیشتر داشته و سبب بروز فشار و سختی در اجابت مزاج شود، این کودک دچار یبوست میباشد. فرم حاد یبوست زمانی رخ میدهد که شیر گاو به رژیم غذایی کودک اضافه میشود. همچنین زمانی که نسبت پروتئین و کربوهیدرات تغییر میکند یا زمانی که حساسیت به شیر گاو وجود دارد.
مدفوع به صورت سفت و تکههای کوچک درآمده و مشکل در دفع آنها وجود دارد که سبب تحریک مقعد و زخم آن میشود که به آن، فیشر یا شقاق گویند.
در کودکان نوپا (Toddler) آموزش اجابت مزاج زودهنگام و اجباری، عاملی است که سبب پرهیز کودک از دفع و تجمع مدفوع در روده میشود. در بچههای بزرگتر، تجمع مدفوع زمانی رخ میدهد که کودک در وضعیت جدیدی قرار میگیرد (مانند رفتن به مهدکودک و مدرسه). چون دفع مدفوع، دردناک است لذا کودک بهطور ارادی، از دفع مدفوع خودداری مینماید که سبب یبوست میگردد.
علائم یبوست:
زمانی که کودک احساس دفع دارد، این علائم در وی دیده میشود:
- انقباض عضلات باسن(که بهصورت جمع کردن پاها در شکم در زمان خوابیده است)؛
- نگهداشتن خودش روی مبل به صورت ایستاده؛
- چمباتمه زدن در یک گوشه؛
- منتظر بودن برای اینکه کسی او را برای رفتن به توالت، صدا بزند.
سیکل معیوبی که از عدم دفع مدفوع و تجمع آن در روده بهوجود میآید سبب ایجاد مدفوع سفت و بزرگ در کودک میگردد.گاهی خون در مدفوع، بهدلیل عبور مدفوع بزرگ و خشک دیده میشود.
در یبوست کودکان، گاهی بیاختیاری ارادی یا غیرارادی در روز و در محلهای نامناسب و به میزان حداقل یکبار در ماه و به مدت سه ماه، دیده میشود.
علائم زیر ممکن است همراه با یبوست در کودکان بزرگتر، نوجوانان و بزرگسالان وجود داشته باشد:
- احساس پری در مقعد
- احساس نفخ و گاز
- احساس نیاز به دفع فوری مدفوع اما عدم توانایی در دفع کامل
- درد شکم و گرفتگی عضلات شکم
- تهوع
- زخم و درد مقعد
علل یبوست
در شیرخواران، گرم بودن منزل(که سبب دفع آب از بدن شیرخوار میشود) و دفعات تغذیۀ کمتر میتواند سبب یبوست گردد. در شیرخواران بزرگتر، شروع تغذیۀ تکمیلی و عدم نوشاندن آب کافی به شیرخوار و در کودکان نوپا، ننوشیدن آب به مقدار کافی و غذاهای کمفیبر، دلایل یبوست هستند.
یکی از علل مهم یبوست، مصرف غذای کم فیبر و کم آب است. در مسافرت که معمولا رژیم غذایی عادی شما عوض میشود، یبوست بهوجود میآید. خانمهای باردار اغلب یبوست پیدا میکنند.
از علل دیگر یبوست در بزرگسالان: کم تحرکی، استفاده نادرست از مسهلها، مصرف داروهای خاص (از قبیل داروهای ضد درد، مدرها و آنتی هیستامینها) یا عدم اختصاص وقت کافی برای عمل دفع مدفوع میباشد. بیماریهایی از قبیل دیابت و کمکاری تیروئید نیز ممکن است باعث یبوست شوند.
معاینه و تشخیص:
در معاینۀ کودک، تودۀ مدفوعی در روده، قابل لمس است. سایر علائم همراه مانند دلدرد و درد رکتوم(راستروده)، کاهش اشتها و تاخیر در رشد، بیاختیاری ادرار(در روز یا شب) نیز دیده میشوند.
در موارد یبوستهای طولانی و مقاوم، باید کمکاری تیروئید، کمبود کلسیم، بیماری سلیاک نیز مد نظر قرار داده شوند. در مواردی که مشکلات روحی روانی در خانواده وجود دارد، یبوست میتواند یکی از عوارض این مشکلات باشد.
بررسیهای لازم:
در کودکان، شرح حال و معاینه فیزیکی برای تشخیص عامل یبوست، کافی است و چنانچه پزشک کودکان به بیماریهای مادرزادی روده یا مشکلات عصبی و ناهنجاریهای ستون فقرات شک کند، آزمایشات و عکسهای مربوطه را درخواست مینماید
بیشتر اوقات علت یبوست یک مسئله جدی نیست اما در موارد نادر، یبوست مزمن در بزرگسالان ممکن است علامت انسداد یا ناهنجاری در روده بزرگ باشد. پزشک شما میتواند برای بررسی علت یبوست شما را تحت آزمایش قرار دهد تا علت زمینهای را پیدا کند.
سابقه پزشکی بیمار:
پزشک شما ممکن است مطالبی از این قبیل بپرسد(برای کودکان و بیشتر برای بزرگسالان):
- اخیرا چه داروهایی مصرف نموده اید؟ (مسکن، ضد افسردگی)
- چه مدت است که این علائم را دارید؟
- چه نوع غذاهایی میل می کنید؟
- فعالیت معمول شما چقدر است؟
- آیا مشکلات پزشکی دیگری دارید؟
- آیا شما معمولا از مسهل یا تنقیه استفاده می کنید؟
- آیا همزمان با دفع مدفوع درد و یا خونریزی دارید؟
- سابقه خانوادگی یبوست دارید؟
- ناهنجاریهای مادرزادی، تشنج و…. دارید؟
درمان یبوست:
بعد از بررسی و معاینۀ بیمار، یک طرح درمانی مناسب توسط پزشک توصیه میشود. آگاهی دادن به مادر و بیمار، رفع مدفوع خشکِ گیرکرده در رودۀ بزرگ اولین قدم درمانی است. در مرحله بعدی، خوردن فیبر بیشتر، انجام ورزش بیشتر و پرهیز از مصرف زیاد از حد مسهلها و یا قطع داروهای غیر ضروری انجام میشود.
در کودکان، استفاده از داروهای مسهل که عوارض زیادی ندارند، میتواند خط اول درمان یبوست باشد. در موادری که مشکلات روحی روانی وجود دارد، یک روانپزشک میتواند به رفع اضطراب و استرس و در نتیجه بهبود یبوست، کمک فراوانی بنماید.
مصرف فیبر بیشتر:
یکی از بهترین راههای درمان یبوست در کودکان و بزرگسالان، مصرف غذاهای با فیبر زیاد است. بهترین منبع فیبر، غلات (جو، گندم) و سپس حبوبات است. سبزیجات نیز دارای فیبر قابل توجهی هستند. مواد فیبردار حجم مدفوع را زیاد و دفع آن را از روده بزرگ تسریع مینمایند. نوشیدن مایعات کافی هم به رفع یبوست کمک میکند. استفاده از روغن زیتون، سبوس(گندم و برنج) و نان سبوس دار هم به دلیل داشتن فیبر بالا، یبوست را برطرف میکند.
مواد پرفیبر:
مواد غذایی زیر حاوی فیبر هستند و در پیشگیری و درمان یبوست میتوانند موثر باشند:
- غلات پر فیبر
- حبوبات (نخود، لوبیا، عدس، لپه، باقلا)، سبوس گندم و جو
- سبزیجات (مانند گل کلم، هویج و نخودسبز)
- میوه های تازه بخصوص سیب، گلابی، آلو و میوههای خشک مانند کشمش و برگه زردآلو
- گردو، فندق، بادام و غلات (بخصوص حبوباتی از قبیل عدس و لوبیا قرمز)
- استفاده روزانه از سالاد و کاهو همراه با یک قاشق غذاخوری سبوس گندم بعلاوه روغن زیتون و آب لیمو کمککننده است.
- توصیه میشود مصرف برنج را محدود نمایید و بجای آن نان جو یا سنگک استفاده نمایید.
ورزش مرتب و منظم:
ورزش منظم به بهبود کار روده بزرگ و رفع یبوست کمک میکند. کودکان به دلیل فعالیت بالایی که دارند، مرتب در حال ورزشکردن هستند اما برای نوجوانا، جوانان و بزرگسالان، که فعالیت کمتری دارند، ورزش توصیه میشود.
درباره شروع برنامه ورزشی از پزشکتان سوال کنید. از مصرف مزمن و طولانی مدت مسهل بپرهیزید. مسهلها روده بزرگ را تحریک کرده تا سریعتر کار کند. مصرف مداوم مسهلها می تواند سبب کشآمدن و ضعیف شدن و گشادشدن روده بزرگ گردند و در نهایت، روده بزرگ بدون مصرف این مسهلها، کار نمیکند. در هر صورت، هرگز قبل از مشورت با پزشک، این داروها را مصرف نکنید.